قورقوت آتا (1)

قورقوت آتا أپوسی( حماسه سی) تورکمن ینگ اینگ قادیمی آپوسی دیر. 1950نجی یئل دا پورفوسور مأتی کؤسایف ینگ تالاش لاری بیلن بو قادیمی تورکمن أپوسی یغنانیب دیر. حاضیرکی متن 1990 نجی یئلدا تورکمنستان دا کریل آلفابتینا چاپ بولان کتاپدان آلینیب عربی الیب بی سنا گچیریلدی.

گیریش

اثرینگ باشیندا قورقوت آتانینگ آیدان سوزلاریندان کا بیر مثال لار:

...اولان آدم دیرلمز. چیقان جان ایزینا غایدیب گلمز. بیر ییگیدینگ قارا داغینگ یومرغی چا مالی بولسا، ییغار، دویرر، طالاب ایلار، امما نصیبه سیندان آرتقنی اییب بیلمز. تککببیری تانگری سویمز. گونگل نی اولمسی توتان آدم دا دولت بولمز. یاددان اوغل بولمز. کؤل دان دپا بولمز. یاپا یاپا غارلار یاقسا، یازی غالمز. یاپاق لی گوک چمن لار گؤیزا غالمز. کونا پاختا بیز بولماز. غارری دوشمان دوست اولماز. غارا گیجه غیمایانگ، یول آلینماز. غارا پولات اوز قلیجی چالماسانگ، دوشمان دولانماز. مالینا گؤزی غیمادیق آدمینگ آدی چیقماز. قیز انه دن گورلدی آلماسا، اووت آلماز. اوغل آتادن گورل ده آلماسا ساچاق یازماز.

اوغل آتاسنینگ ابکی گؤزنینگ بیری دیر. اوغل دولتلی چیغسا، اوجاقینگ کوزی دیر. آتانگ اولیب، مال غالماسا، اوغل نادسین! باشدا دولت بولماسا، آتا مالیندان ناپیدا. سیزی بی دولتینگ شریندن آلله ساقلاسین.

آتا، نامارد ییگیت مینه بیلمز، اونوینگ مینندن مینمه دیگی یاحشی دیر. چالیپ کسیان اووز قلیجی مخنث لرینگ چالاندن چالمادیغی یاحشی. چالا بیلن ییگیدا اووق بیلن قلیچ دان بیر چوماق اگ(یاخشی). میخمان گل مه یان اوینگ یئغلانی اگ(یاخشی). آت ایمه یان آجی اوت لارینگ بیته نندان بیت مادیگی اگ(یاخشی). آدم ایچمه یان آجی سولارینگ سیزانیندان سیزما داقی اگ(یاحشی). آتا ـ انا نینگ دییه نینی اتمه یئن، اونگا حورمات غوی مایان اوغلینگ دوغانیندن دوغمادیغی اگ(یاخشی). آتانیگ یوردیندا غالان اوغلینگ دولتلی بولانی اگ(یاخشی). یالان سوز دیئنیگدن دیمانینگ اگ(یاخشی). گرچک لرینگ اوچ اوتوز اون یاشنی دولدورنی اگ(یاخشی). اوچ اوتوز اون یاشینگ دولسین، حاق سیزا یامانلیق گورکزماسین.

حاوا خانم، داده قورقوت بیر داخی سوزلار. گوری لینگ، اول نا سؤژلار:
اوتلیق یری کیک بیلر. کؤکیز(1) یرلر چمن لرینگ غولان بیلر. ایری ـ ایری یولار ایزینگ دیه بیلر. یدی دره ایسنی تیلکی بیلر. گیجه کروون گچدیگن تورغای بیلر. اوغلینگ کیم دن دیگنی انه بیلر. ارینگ آغیر ـ ینگل ینی آت بیلر. آغیر یوک زاخمین قاطیر بیلر. ار ناکس ینگ، ار جوماردینگ اوزان(2) بیلر. ایل ـ گونده چالیب، آیدان اوزان بولسین. آزیب گه لان قازانی تانگری ساوسین.
خانیم هی! اوزان آیدر:

... اؤینگه میخمان گه لندا، گه لن میخمانی حیززت لاپ، سنی یوق سوراتمه یان آیال میسّر بولسین. ارتیر بیلن الین ـ یوزین یومان، دوقّیز یازماچ بیلن بیر کؤلک(کؤینک) یوقوردی دکیب، الین بیغینانه دیراب « شو اؤی غورا! ارا چیغالیم باری، دویا قارنیم دویمادی، یوزیم گؤل مدی، آیاقیم پاشماق، یوزیم یاشماق گؤرما دی. شو بیر اولشا من هم باشغا بیری نا بارسام» دئیان آیال ییگیت لرا دوشماسین، غاپیینپزدان گه لماسین. ایردان توریپ ال ـ یوزینی یومازدان، غاپی ـ غاپی آیلانیب، اوبانینگ اول اوجیندان بو اوجینا چنلی گزیپ، غیبت ادیپ، گوررینگ دینگلاپ، اویلانه ایچندی گزیپ، اؤینا گه لر. کورسا اوغری کؤپک اونینگ زادلرنی اییب ـ ایچیب، بیرـ بیرینا غاتاندیر. سیغرلر، تووق لر اؤینی آغدرـ دونگدر ادن دیر، مونینگ اوچین قونقشولارنا ایگه نر. باردی ـ گلدی اوینا میخمان گلسه اری اویدا بولیب:« تور اییر، ایچر یالی زاد گه تیر» دیسه، «بو یئغلمیش چادمادا هیچزاد یوق، دیه دگرمندن گه لمدی، گلسه دا منینگ سوپراما گیرسن» دیئپ، ساچاقنی قاقار، دیسنگ، دیئنینگ بیتمز، اری نیگ سؤزنا باغماز. بو زییلی آیال لردن الله سیزی ساقلاسین...

بوغاچ خان دئرسه خان اوغل نینگ بوئی (3)!

بایاندئر خان کمغان اوغلی بیر گون یریندن توریب، کؤپ یرلرا چادیرلر غوردیریب، یؤپک حالچالر دؤشه مگی بویردی. خان لرینگ خانی بایاندئر خان یئل دا بیر گزک توی ادیب همما اوغوز بگ لرنی میخمانچلیغا چاغرردی. تویندا آت، قویون سویدیراردی.
اول:
ـ بیر یردا آق اوتاق، بیر یردا قزیل اوتاق، بیر یردا هم قارا اوتاق اوردیریب:« اوغلی بولانی آق اوتاقا، قیزی بولانی قزیل اوتاقا گؤندیرینگ، کیمینگ اوغلی، قیزی بولماسا قارا اوتاقا گؤندیرینگ، آشاقینا هم قارا کچه دؤشأپ، قارا قویون ینگ یاخناسندان (4)؟ اؤنگوندا گتیرپ غویینگ، ایسا ایسن، ایماسا، غوی توریپ گیدسین، اوغلی بولمادیقا الله تغالا غارقاپ دیر، غوی اول بیزینگ هم غارقایانیمیزی بیلسین» دیئپ بویریق بردی.

اوغوز بگلری بیر یره اؤشیپ، یئغناق بولماقا باشلادی.
دئرسه خان دیین بیر بگ بولیپ، اونوینگ اوغلی، قیزی یوقدی.

اوزان ینگ سحر واغتی نی تاریپ ادیشی. گؤر، باق، اوزان نامه دییر:

سالقیم ـ سالقیم دانگ یئل لری اؤستیگینده،
ساققاللی، بوزلاچ تورغای سایرادق دا،
ساققلی اوزین دات(لی) آری و آغلادیقدا
بدو آتلار ایه سین گؤریپ اوغران دیقدا
آق ایله قارا سه چیلان چاغدا
گه وسی گؤزل گیبا داغلارا گون دگه ندا،ر.اجانلی
ایزی بار


ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ کؤکیز، قامیش ـ قاجیرلی دینگز کناری، کاسپی( خازر، گیر یان ـ گورگن)
2 ـ اوزان ـ باغشی، آیدیجی

3 ـ بوی ـ حکایا، باپ، بؤلیم. بو سؤز یوموت لردا «بای» آیدلیپ، حاضیر هم آکتیو، صورتدا اولانیلیار.
4 ـ یاخناـ غاینادیپ، بیشرلیپ، ساودیلیپ، غوییلان ات.(داش حاویز یوموت لرینگ شیوه سی) یاخاناـ بالیعی یوقارکی حیلی بیشیریپ سونگ پالاوا آتیل یار( ذینگز یاقاسینداکی یوموت لرینگ شیوه سی).

اسطوره گــــــــــــــــــــــــــــــــــوراوغلی

موضوع "کیستی" یا هویت ملی در کشور ما ایران بویژه در دهه های اخیر اهمیت زیادی یافته است. بسیاری از روشنفکران و اندیشه ورزان ایرانی در پاسخگویی، تبیین و شناخت این موضوع بر تلاش ها و تحقیقات خود بطور محسوسی افزوده اند که جای بسی خوشوقتی است. اما متأسفانه دامنه این تحقیقات یک بعدی و گاه غرض آلود است. بطوریکه نزد این عزیزان، ایران مساوی است با ملت فارس و هویت ملی ایرانی مساوی است یا هویت ملت فارس. چنین برداشت و یا حکمی از واقعیت ایران عملا موجود ما بسیار دور است. چرا که کشور ما ایران سرزمین ملت ها و اقوام گوناگونی است که هر یک دارای تاریخ، زبان، دین، سنن، و بویژه دارای اسطوره های خاص خود هستند. اگر بپذیریم که مجموعه عوامل نامبرده هویت ملی یک ملت و یا قوم را بوجود می آورند، پس بدون تعصب باید قبول کنیم که هویت ملی ایرانی ترکیبی کیفی و کمی از تاریخ، زبان، دین،سن، و اسطوره ها ی مجموعه ملت ها و اقوام ساکن ایران خواهد بود.

هر خلـقی کمتر یا بیشتر دارای آثار خاص و ویژه تاریخی و حماسی است. از این میان برخی از حسن تصادف معروف گشته و در ابعاد جهانی شناخته شده اند مانند ادیسه و ایلیاد، و بعضی دستکم در میان مردم آن خلق مشهور گشته اند مثل شاهنامه فردوسی. متأسفانه برخی مثل گــوراوغلی به دلایلی از جمله وجود سیاست های تبعیض آمیز حتی در میان خلق خویش در مسیر نسیان گرفتار آمده است. اگر بخواهیم این منظور را یه شکل دیگری بیان کنیم، می توانیم بگوئیم که اگر یونانیان افسانه های هومر را داشته و در تبیین هویت ملی خود به آن رجوع میکنند، ملت فارس نیز دارای شاهنامه است و به آن می بالد، ترکمن ها نیز حماسه گــوراوغلی را دارندکه به آن افتخار می کنند. مقایسه تاریخی و تطبیقی این سه اثر حماسی و شناساندن وجوه اشتراک وافتراق آنها طبعاموضوع کار پژوهشی جالب و ارزنده ای است که متخصصین امر میتوانند به آن بپردازند. بهر روی برای شناخت خود یایستی تاریخ و اسطوره های تاریخی خود را بدرستی شناخت. جوانان امروزی ترکمن برای شناخت پیشینیان خود ناگزیر از شناخت گــوراوغــلـی هستند. و اما مختصری در باره اسطوره حماسی گــوراوغـلی:

در باره منشأ و پیدایش این اسطوره نظرات و دیدگاههای متفاوتی ارائه شده است. ولی جملگی محققین بر این باورند که شرائط تاریخی، جنگ ها و کشمکش های مختلف بطور مستقیم در آفرینش این اسطوره حماسی نقش داشته اند. بعضی مثل محمد فئواد کویرلو دراین باره مینویسد که : دسته های ترکان که در اواخر ساسانیان در دشت های ماورای خراسان و خزر و مرزهای خوارزم ـ استرآباد زیست میکردند وظیفه پاسداری از مرزهای "توکـه یـی" (ترکمن در دائره المعارف چین) را بعهده داشتند. بین خان نشین منطقه برهبری چوول خان با اعراب جنگ های شدیدی درگرفت و بالاخره در سال 717 میلادی(96 ـ97 هجری) این خان نشین توسط یزید بن مهلب برچیده می شود. نقش اوغوزهای کوچ نشین در شکل گیری و گسترش این خان نشین ها در اتحادیه گوک ترک یرجسته است.

بدین ترتیب داستان های حماسی گــوراوغلی را می توان انعکاس نبردهای اوغوزها با پاسداران مرزی ایران در دوران پیش از اسلام دانست. زکی ولیدی نیز در کتاب تاریخ آسیای میانه خود وجود تاریخی گـــوراوغلی را به دوران جنگ های گوک ترک ها با ساسانیان نسبت داده است.

متن داستان های گــوراوغــلی مشتمل بر سیزده بخش ( بای ــ داستان) است. این داستان ها علاوه بر اینکه سینه به سینه از نسلی یه نسلی دیگر(بویژه توسط باغشی ها) منتقل شده، در آثار باستانی و سنگ نبشته های تاریخی مثل " کول تکین" ، "اورخان"، "ینی سئی" یه ما به یادگار رسیده است. بازتاب داستان های گـــوراوغــلی را بروشنی در حماسه قـورقــوت اتا نیز می توان بازیافت.

شخصیت گــوراوغــلی ترکیبی از قهرمان اسطوره ای و انسان واقعی است. نترس و بی پروا اما گاه محتاط و حیله گر، سلاحش زور و شمشیر، اما در جای خود باتدبیر وخردمند، شادی دوست و شادی آفرین،
یار و یاور همیشگی رزم هایش؛ اسب مشهورش قــیـرآت است. گویند که او دو اسب داشته که نام اسب دیگرش عـرب آت بوده، اما قــیـرآت اسب دردانه و اصلی اوست.

سرزمین حماسه گــوراوغـلـی جـانـدی بـیـل است. سرزمینی که قله های کوه های دیدنی آن پوشیده از برف است و دامنه سرسبزآن مکان شیرها و پلنگان است. جانـدی بـیـل دارای قلعه های مستحکمی است که دشمن یارای نفوذ بر آن را ندارد. جـانـدی بـیـل سرزمین انسان های آزاده ایست که پادشاه (رهبر) آن گـوراوغـلی بگ و جوانانش مرهم هر دردی اند.

اورمان