۱۳۸۵-۰۵-۲۹

ايريم لار و دورموش

ايريم لار أهلي باباتدا بار. اوُلارينگ بير توپاري آدامينگ بِدني بيلن باغلانشيقلي بوُلسا ، باشغا بير توُپاري آدامينگ حأصيه تي بيلن باغلانشيقلي، اوچونجي بير توُپاري گونده ليك دورموشدا دوشوليان زات لار بوُلسا ، دؤردينجي توُپاري روح لار . . . بيلن باغلانشيقلي دير. باشغاچا آيديلاندا ، اوُلارينگ ساني ـ دا، گؤرنوشلري ـ ده ، دورموش بيلن باغلانشيغي ـ دا هوت شو ياشاييشينگ كؤپ دورلي بوُلشي يالي اومماسيز گينگدير هم چأكسيز دير.
طِبيغات و طِبيغي حاديثالار بيلن باغلي ايريم ـ اينانچ لار توركمن حالقي نينگ غاديمي آتا ـ بابالاريندا اؤرأن كأن دوش گِليأر.
اينه، بير ميثال :
« گِلين گِتيريأن گِلنالجيني مأره كه اؤنگوندِن چيقيپ غارشي آليپ دير. گِلين شو يره گِتيريلنده هم اوُنونگ « اؤنگوني كِسيپ » گِچمِزليك لري اوچين گِچجِك يوُلوني ايكي طاراپدان غوُراغلاپ ديرلار. تؤوه رِگينده يوز أرليكدِن ، اولي بوُلماديق اوُت ياقيپ، گِلنالجيني شوُنونگ اوستوندِن يا ـ دا اوُدونگ تؤوه رِگيندِن آيلاپ گِچيريپ ديرلِر.
بو غاديمي دؤويرلرده، توركمن لر اوت پارازليق دينينا اينانان واغتيندا دؤرأپ دير و اسلام گِليپ شِريغات قادالاري حِرِكت اِديپ اوغراندا ـ دا دوُوام اديپ دير. قاداني گِچيرمه گينگ مانيسي، توركمن لرينگ « اوُت آستيندا دِرد غالماز » ، « اوُت اوُزار ، اوُل أهلي گونأدِن ساپلاريار» دييه ن يالي ايريم لارا اينانماغيندان عيبارات بوُلوپ دير. »
غاليبرسه ـ ده، بيز ايريم ـ اينانچ لارينگ أهلي سينينگ دييه ن يالي اِدپ ـ تِربيه بيلن باغلي ديغيني ـ دا يـِري گِلِنده آيتمالي ديريس. ايريم لار دونيأ ده الله تعالي نينگ يارادان أهلي زات لارينا ياغشي نييت بيلن غاراماغي ، هيچ بير زادي آغيرتمازليغي ـ اينجيتمازليغي ، اؤز قالبينگي گؤريپ ليكدِن ، يامان پألدِن پأكله مِگي ، يوره گي يوقاليغي ، رِحيم دارليغي، عومومان آدام زادا ماخصوص بوُلان ياغشي غيليق ـ حأصيت لري اؤورديأر، يامانليق دان داشلاشديريار.
بير ميثال :
غيز بيلن ييگيده نيكاح غيييلاندان سوُنگ آق ـ گؤگ گِي ديرمه اِديلنده ييگيدينگ يِنگنگه لري نينگ بيري آداملارينگ اولي توپاري نينگ اؤنگونده تأزه اؤيله نِن ياشلارينگ هِرسي نينگ الينه بير كوميش غيرانليق پول بِريپ، اوستونه يوُرغان ياپيپ، آق ـ گؤگ گِي ديرمأنينگ ساناواچ لارينا باشلايار:
آق ـ گؤگ گِي ديرمه ،
آرپا چؤرِك اييديرمه،
آغيزلا غاپديرما ،
توُيناق لا دِپديرمه ،
آيدا آلا گِي ديرمه ،
توُيدا مايا موندورمه.
ساغ الي ساري ياغدا ،
سوُل الي سوُووق اوندا،
غوُتور دويه اييتديرمه ،
چوپرِك يونگي تويتدورمه !
دوُغراني ياغ بوُلسون ،
دوُغوراني اوُغول بوُلسون .
آلا يوپلي ساللانچاق ،
چار طاراپا اوورِلسين ،
خارام زاتدان داش اِتسين ،
حالالا يوِلداش اِتسين.
توكنمه جِك باغت بِرسين،
نِسيه دأل ـ ده ناغت بِرسين.
كِسه كي ديييپ زوُرلاما ،
اؤز ماشغالانگ حوُرلاما !
اِگنينه يوپِك گِي دير ،
بال بيلن شِكِر اييدير!
كأن بير گِپينه گيتمه ،
گؤوني نأزيك اونوتما !
غاوون كيمين گولـله سين ،
تورشِك كيمين دؤلـله سين .
يامانليق يوزين گؤرمه سين .
آلينگ ، آلنينگيزي حاق آچسين !
بو سؤزلِرينگ هممه سي دييه ن يالي ييگيده آيديليان ياغشي ديلگ لِر، ياغشي اوميدلار، ياغشي ايريم لار. شوُل ياغشي ديلگ لِرينگ ايچينده هممه طاراپيني اؤز ايچينه آليان ماصلاحات لار بار. اؤز مأهريبان گِلنينگي اولي غووانچ بيلن حوُر ـ زار اِتمأن ساقلاماقليق، اوُغول ـ غيزي بوُلماق ، واطانچيليق يالي توركمه نينگ اينگ غوُوي دأپ ـ دِسسورلاري بو ايريملي ساناواچ لارا سينگديريليپ دير.
اؤيله نيأن ييگيدينگ ينگنگه سي آق ـ گؤگ گِي ديرمه اِده نينده ييگيت دِن سوُنگ ، گِلنه يوزلِنيأر :
ايله ريميز كونجي ـ كونجي ،
گِلنيميزينگ ديشي هونجي ،
ساللا ناوري ، گِلين باي ،
يووورجيمينگ غووانجي .
يوك اوستونده جايينگ بار،
ساري ياغدان پايينگ بار،
غوُلونگ چيزغاپ غوُيون ساغ ،
سِنينگ سؤوِر يارينگ بار.
كِل كؤوسِر ـ أ كِل كؤوسِر،
آق چأگه دِن يِل اؤوسِر ،
ييگيت لِرينگ ايچينده ،
مِنينگ يووورجيم گول اؤوسِر.
ينگنگه لِر شوندان سوِنگ ييگيت بيلن گِلنينگ اليندأكي كوميش غيراني زوُر بيلن آچيپ آليارلار. اوُلارينگ اوستوندأكي يوُرغاني آيريپ ، ييگيدي توروزيپ غويبِر يأرلِر. اِمما شو پورصاتاچنلي تأزه گِلِن گِلين بيلن باغلي اؤيينگ غارري اِنه لِري طاراپيندان اِنچه مه دأپ ـ دِسسورلار ، ايريم لار يِرينه يِتيريليأر .
آصلييه تينده ايريم لار آدامزادينگ گونده ليك دورموشيندا ضِرور بوُلان حاجات لار بيلن باغلي دير. شوُنونگ اوچين توُيدا طاغام تؤويريندِن سوُنگ، شولار يالي ديلگ لر هم ساناليار:
بسم الله الرّحمن الرّحيم ،
يوُل ياغلي بوُلا ،
دوشمان باغلي بوُلا ،
حيدير دوش بوُلا ،
بلا داش بوُلا ،
غازانانينگ ياشي اوزين بوُلا ،
الله اكبر !
بو ايريم ـ اينانچ لارينگ كؤپيسي ايريم ساناواچ لاري بيلن اوتغاشديريليپ ، بيزينگ گون لريميزه گِليپ يِتيپ دير.
توركمن لِر تأزه آي دوُغاندا آيي يوزينه سيليپ :
حاقغاي، حاقغاي تِليم باي،
يِنه كي آي لارا، يِنه كي گون لِره،
باشي اِسن ، باغري بيتين ،
اؤزينگ يِتير خوداييم !
اوُمين ،
الله اكبر !
ديييپ، اِلـله ريني يوزينه سيليپ، بيرِك ـ بيرِگه : « يؤرينگ، كأبأ گيده لينگ ! » ديييپ، كأبأ طاراپ اوغرار اِكِن لِرده بير آز يؤرأپ : « ويي، يوُل آذيغميزي تاييارلالينگ آخيري ! » ديييپ، ايزلارينا دوُلانار اِكِن لِر. چونكي آداملارينگ هِممه سي نينگ كأبأ گيتمأگه مومكين چيليگي بوُلماني اوچين، ياغشي نييِت بيلِن ايريم اِديپ ديرلِر.
ايريم ـ اينانچ لارينگ كأ بيري اير تورماغي اونده يأر. بو غاديم دان گِليأن يؤرلگه حالق دؤره ديجيليگي نينگ باشغا گؤرنوشلرينده ، آيراتين هم ناقيل لاردا اوندِليأر، « گيچ يات ـ دا اير تور ، آلتي پيشِگي آرتيق اور ! » حالقي ميزينگ آراسيندا بو زِييللي ناقيل لار اؤرأن كؤپ، اِمما ايريم لار ناقيل لارا گؤرأ ـ ده خاص ايركي ژانر بوُلوپ ، اير تورماق مِسه له سينه آيراتين اونس بِرليپ دير. گِچميشده آدامزاد نِسلي اير بيلِن توروپ، دوُغوپ گِليأن گوني يوزينه سيليپ، الله تاغالا سيغينيپ : « آيي ـ گوني دؤره دِن، يِري ـ گؤگي يارادان » ديييپ ، اؤيدِن چيقسا، شوُل گون توتان ايشي شوُولي بوُلار دييه ن پيكير آداملارينگ آنگينا اوُرناشيپ دير ـ يا ـ دا غيز ماشغالا ايردِن ساچيني داراسا، اوُنونگ ساچيني پِريشته لِر داراپ بِريأرميش، اوُل غيز اوُوادان هِم باغتلي بوُلارميش دييه ن ايريم بيزينگ گون لِريميزه هِم گِليپ يِتيپ دير. عومومان ، توركمن حالقي ، سَحَرده گيچ تورماغي، اوستونه گون دوُغورماغي حالامان دير.
توركمه نينگ پأهيم ـ پايخاسلي عاقيلداري بِييك ماغتيم قولي آتاميز هِم اير تورماق ، سَحَر توروپ خوداغا يالبارماق، سَحَر گؤزدِن ياش دؤكمِك يالي پيكيرلريني عاجاپ سطيرلِرينه سيغديريپ ، حالق پأهيمي نينگ شو گونلِره گِليپ يِتمه گينه ياردام بِريپ دير:
شِيطان يوُلون بِك اِيلأر ،
غارا يوزينگ آق اِيلأر ،
يوز مونگ بِلا يوُق اِيلأر ،
سَحَر گؤزدِن ياش دؤكمِك .
يا ـ دا :
سَحَر واغتي غاپيل بوُلمانگ يارانلار،
دِرگأه لِر آچيلار چاغدير بو چاغلار ،
راحماتا دوش گِلدي بو واغت اِرنلِر ،
حاق نوري ساچيلار چاغدير بو چاغلار .
بِييك شاهير اؤزي نينگ باشغا ـ دا كؤپ سانلي شيغيرلاريندا اير تورماغي، سَحَر بيلن الله تاغالا سيغينماغي، ياغشي ديلگ لِر اِتمه گي اوندأپ گيديپ دير.
حالق آراسيندا ايركي دؤويرلِرده دؤرأپ، حأضيركي گونه چنلي گِليپ يِتِن ايريم ـ اينانچ لارينگ بيزينگ پيكيريميزچه، أهمييتي جودا اولي دير. اولاري اِدِپ ـ اِكرامينگ مِكدِبي حاساپلاسانگام يالنگيش بوُلماسا گِره ك.
ايريم لارا اينانماق مِسه له سينده قابول اِدرليك بير يؤرِلگه بار؛ اوُل هِم : « پاللي ـ دا بوُلما ، پالسيزام » ، « ايريم سيزينگ ايرزي ( اينصابي ) يوُق » دييه ن پأهيم لِره اويماق دير. ايريم لارا باغرينگي بِريپ اينانيپ يؤرمه گي هِم دأل ، اوُنگا جودا اساس سيز زات حؤكمينده ـ ده غارامالي دأل. مومكين بوُلديغيندان آتا ـ بابالارينگ پأهيم اِله گيندِن گِچيريپ غالديران ايريم لارينا، گونده ليك دورموشدا ايزي گيدِرلي بِرجاي اِديليأن ايريم لارا ايغتيبار بِرمأگه چاليشمالي.
حوُرماتلي اوُقيجي ، سِنينگ ديقغاتينگا توركمن ايريم لاري نينگ ، اِديم ـ غيليم لاري نينگ بير نأچه سيني هؤدورله يارين . اوُقا ، تانيش بوُل ! سوُنگرا بوُلسا ، ايسله ـ هأ اينان ، ايسله ـ ده اينانما ! بو سِنينگ اؤز ايشينگ
منبع:نشریه صحرا

۱۳۸۵-۰۵-۱۱

انه دیل

منصور طبری
قولاق قویونگ قارداشلار
اویلانینگ بو سؤزلره
تورکمن دیلی قالیب دور
یاش دولسون بو گوزلره
آتی قالدی چابقی دا
سازی قالدی تویلاردا
قالماسین تورکمن دیلی
چول ده قالان اویلرده
تورکمن قیز گلین بولسا
عروس بولدی دیدیلر
حوروز دیلدن قاچاندا
خروس بولدی دیدیلر
......
......
انه دیلین انوتماق
تورکمن دیله ایجی دیر
سرحدن آشیب گیدسنگ
اورسچا گیرر دیلینگه
تورکمن صحرانگ ایچینده
پارسچا گیرر دیلینگه
پارس لار بیزه دوغان دیر
آغزی آلالیق بولماسین
تورکمن دیلی نامیس دیر
نامیسیمز اولمه سین