سخنی در باب ماندگاری فرهنگ ملی تورکمن

ر. اجانلی

15 اسفند 1393

هنگامی که پای صحبت فرهنگ به پیش کشیده می شود، غالبا همه ما خود را به نوعی حامی و طرفدار فرهنگ، و به ویژه فرهنگ قومی و ملی خود اعلام می کنیم. این امر در میان به اصطلاح فعالین فرهنگی با شدت و حدت بسیار بیشتری مطرح می شود. این امر پدیده ای غیر طبیعی نیست، چرا که فرهنگ هر فرد، هویت و وابستگی او را به یک قوم و یا یک ملت معین می کند.
مفهوم فرهنگ یک امر ثابت و یک بار برای همیشه نیست و با توسعه و پیشرفت جامعه ، مفهوم فرهنگ نیز تغییر و تکامل یافته و معنای آن پیچیده تر و عمیق تر گشته است.
فرهنگ عبارت است از آفرینش های عینی و ذهنی گروهی از مردم در شکل عقاید ،باورها ، روشهای مشخص در زندگی ، عادات و رفتار و مناسک اخلاقی که برای بقا و ادامه حیات خود در طول هزاران سال خلق کرده و از نسلی به نسل دیگرانتقال یافته و در جریان این نقل و انتقال تاریخی تحول پذیرفته و متکامل تر شده است . به برکت این آفرینش ها آن ها توانسته اند با یکدیگر مراوده کنند و ارتباط برقرار سازند چرا که به یک زبان با یکدیگر صحبت کرده و در یک محیط جغرافیایی زندگی می کنند. این فرآورده هارا می توان بویژه در آداب و رسوم ، هنر، مذهب، ارزش ها، قوانین، آموزش، علم، تولیدات مادی و زبان بازیافت. روشن است که مجموعه این دستاوردها و اندیشه ها برای خود تاریخ معین و خاص خود را داراست. وانگهی باید در نظر داشت که درجه تحول و نوع حکومت و نهادهای اجتماعی در شکل بخشیدن به فرهنگ نقش و تأثیر قابل ملاحظه ای دارند.
فرهنگ هایی پایدار و قدرتمند بوده اند که توان عقلانی و ظرفیت سازگاری با نیازهای اقتصادی و اجتماعی و محیط جغرافیایی خود را داشته اند. علاوه بر آن میزان علاقه مندی افراد به زبان، فرهنگ و هویت ملت خود و کوشش برای حراست و باوری، اعتلا و ترویج آن نقش تعیین کننده ای در نیرومندی و ماندگاری آن ملت داشته و دارد. تورکمن ها یکی از ملل قدیمی و دارای فرهنگ دیرینه ای هستند و با عبور از فراز و فرود های تاریخی خود را به صحنه امروزین تاریخ بشری رسانده اند. تورکمن ها با وجود این که از نظر کمی چندان زیاد نیستند ولی توانسته اند فرهنگ و هویت خود را تا به امروز حفظ کرده، با مقتضیات زمان وفق داده و رشد و اعتلا بخشند. برخی عناصر عمده فرهنگ ملی تورکمن را به اختصار می توان چنین برشمرد:
۱ ـ زبان تورکمنی بعنوان مهم‌ترین شاخص فرهنگ ملی تورکمن.
۲ـ جشن‌های ملی از جمله عید قربان و فطر و باهار بایرامی.
۳ ـ شخصیت‌های اسطوره‌ای از جمله آتا قورقوت و گؤراوغلی.
٤ ـاساطیر تمثیلی همچون قیرات، ...
٥ ـ انواع بازیها و مراسم و رقصهای سنتی و فلکلوریک .
٦ ـ تاریخ چند هزار ساله.
٧- دین اسلام ـ مذهب حنفی.
اما سئوال اینست که در شرایط امروز برای ما تورکمن ها مرکزی ترین حلقه فرهنگ چیست؟ البته پاسخ این پرسش به عینکی که بر چشم داریم و با آن جهان را نگاه می کنیم بستگی دارد. کسی که دنیا را با عینک مذهب می نگرد بدون شک اسلام را هسته مرکزی فرهنگ می شمارد و آن که جهان را از زاویه دید ناسیونالیسم می نگرد، طبیعتا سرزمین را هسته مرکزی فرهنگ خواهد دانست (مثلا چو ایران نباشد تن من مباد). من فکر می کنم که شرط اصلی ماندگاری و ادامه حیات فرهنگ ملی تورکمن بیش از همه به احیا و آموزش زبان تورکمنی بستگی دارد. اگر تورکمن های ایران قادر به حفظ و ادامه حیات زبان تورکمنی از طریق آموزش شفاهی و نوشتاری نگردند، به طور جدی با خطر اضمحلال فرهنگی روبرو خواهند گردید.
ما امروزه شاهد بحث های داغ و کشمکش های جدی در میان تورکمن های ایران پیرامون این و یا آن مسئله فرهنگی هستیم. مثلا اخیرا مسئله حلال و یا حرام بودن دوتار و موسیقی تورکمنی حتی در میان آخوند های تورکمن مورد جدل و بحث جدی قرار گرفت. این بحث هر چند از تفکر روحانیت شیعه متأثر بود، اما حاکی از وجود گرایش نامنعطف و خشک در میان تورکمن هاست که ناخواسته تیشه به ریشه فرهنگ ملی تورکمن میزند.
حتی در مواقعی برخی از آداب و رسوم کهنه سنتی خود مسایلی چالش برانگیز می شوند و در مقابل پدیده های جدید فرهنگی مقاومت نشان می دهند ، ولی اگر عقلانیتی در کار و ظرفیت سازگاری موجود باشد با تغییر و تحول جامعه، کهنه با نارضایتی تمام جای خود را به نو می دهد. به طور مثال در ایران تا همین اواخر نیز مردم با دست غذا می خوردند ولی امروزه به جز مناطق بسیار دور افتاده کشور عموما با قاشق و چنگال غذا صرف می شود. یا یکی از مسایلی که امروز در تورکمن صحرا مورد مناقشه و چالش است پدیده "یاشماق" (رو گرفتن) می باشد. تا همین چند دهسال پیش یاشماق امری مقدس و غیر قابل تغییر تلقی می شد، ولی امروز در بسیاری از خانواده های تورکمن کنار گذاشته شده است. البته هنوز بسیاری بر حفظ آن اصرار دارند. به این دسته می شود یادآوری کرد که یاشماق تحت یک شرایطی در یک دوره تاریخی معین بوجود آمده و امروز در روند سراشیبی و رو به زوال گرفتار آمده است. همین طور تا چندی پیش پذیرش کار کردن زن تورکمن در خارج از خانه برای اکثریت عظیم مردان تورکمن بسیار دشوار بود در حالی که امروز به امری رایج تبدیل شده است. یا یکی از سنت های بسیار با ارزش و خوب تورکمن ها رسم "یأور"(همکاری و تعاون) بود که متأسفانه از جامعه تورکمن رخت بربسته است.
نتیجه آن که دراثر تغییرات اجتماعی و اقتصادی در جامعه و به ویژه در شرایط امروزی که جهان به یک دهکده تبدیل شده و نقل و انتقال اطلاعات در طول زمانی به اندازه تقریبا صفر مبادله می شود، میزان تأثیر پذیری و تإثیر گذاری جوامع بر یکدیگر بسیار سریع تر و شتابان تر از گذشته جریان یافته و مفهوم و معنای فرهنگ را بیش از پیش غنی تر و عمیقتر ساخته است.