یادداشت هفته ـ به مناسبت 274 مین سالگرد تولد مختومقلی

در هفته ای که گذشت در نقاطی از ترکمن صحرا و در برخی از شهرهای ایران و اروپا 274 مین سالگرد تولد مختومقلی پراغی گرامی داشته شد و مراسم هایی در تجلیل و بزرگداشت خاطره این بزرگ مرد تاریخ ترکمن برگزار گردید.

پراغی شاید تنها شخصیت ترکمنی باشد که همه در باره اش گفته اند و می گویند،یا نوشته اند و می نویسند. بی شک در آینده نیز درباره وی هم خواهند گفت و هم خواهند نوشت. در این یاداشت میخواهم به نکاتی اشاره کنم که شاید برای برخی از خوانندگان جالب و قابل تعمق و چه بسا از برخی جهات تازه باشد.

زمانی که در جمهوری ترکمنستان سیستم سوسیالیستی حاکم بود، حاکمان وقت در نشر و ترویج اندیشه های مختومقلی فعال بودند آن ها به هر قیمتی می کوشیدند جنبه های مذهبی اشعار مختومقلی را بیرنگ تر نشان داده و جنبه های مادی و دنیوی اشعار او بویژه اشعاری را که در آن ایده های عدالت جویانه مورد تأکید قرار گرفته بودند برجسته تر نشان دهند. از این نظر مختومقلی شاعری معرفی می شد که در مبارزه طبقاتی زمان خود با طبقات ظالم در گیر و در کنار طبقات مظلوم و محروم قرارگرفته و پرچم محرومان را بر افراشته است. و چه بسا طبق نظر برخی از کارشناسان ادبیات ترکمنی یک سری اشعار نیز به نام مختومقلی جعل و به دیوان اشعار او اضافه شده است.

اکنون جمهوری اسلامی ایران نیز در ترکمنصحرا به طرز چشمگیری در کار گرامی داشت یاد مختومقلی است و به یاد نشر اندیشه و چاپ دیوان اشعار او افتاده است. ایشان با برگزاری کنگره بین المللی مختومقلی از اساتید و کارشناسان ادبی داخلی که تقریبا همگی آنها فارس زبان هستند و نیز از ترکمنستان و ترکیه نیز افرادی دعوت کرده اند. در حاشیه تبلیغات این کنگره بین المللی پوستری نیز چاپ شده بود که در آن عکسی از مختومقلی زیر نام "یاعلی" قرار گرفته و عکس مختومقلی هم بیشتر شبیه امامان شیعه ترسیم شده بود بویژه آنکه عمامه ای نیز بر سر مختومقلی گذاشته بودند و این درست برخلاف وصیت خود مختومقلی بود که هیچوقت نخواسته بود ملا شود.

بهر حال، همه زمینه چینی ها حاکی از آن است که حاکمان جمهوری اسلامی نیز به سیاق حاکمان کمونیست شوروی سابق در صدد بر آمده اند که از مختومقلی در جهت منافع ایدئولوژیکی خودشان سود جویند. خاصه آن که ایشان دریافته اند که در دیوان مختومقلی اشعار مذهبی به وفور یافت می شود.

نکته ای که کمونیست های شوروی سابق و امروز اسلامیست های جمهوری اسلامی درباره اش تعمق نکرده و نمی کنند همانا چرایی و راز زنده بودن مختومقلی در میان ملت ترکمن تا به امروز است. راز زنده بودن مختومقلی در میان ملت ترکمن را یکی در شخصیت اندیشمندانه و مبارزه جوی او می بیند، دیگری در ارشاد های اخلاقی و نصایح مذهبی او جستجو می کند، و برخی نیز در اندیشه های عدالت پژوهانه او و بسیاری نیز در اتحادجویی، انسان دوستی و انگیزه های ملی مختومقلی کلید راز را می جویند. علیرغم وفور اندیشه های عدالت پژوهانه و ظللم ستیزانه در نزد مختومقلی کمونیست ها موفق نشدند که از او چهره ای کمونیست بسازند، علیرغم فراوانی اشعار مذهبی در دیوان مختومقلی، قطعا اسلامیست های شیعه وسنی نیز موفق نخواهند شد که از او یک آخوند و یا ملا بسازند.

مختومقلی از نظر گاه فلسفی انسانی ایده آلیست بوده و شدیدا به خدا، قران و اسلام باورمند بوده است. بسیاری از اشعار او مدرک مکتوبی است که کمترین تردیدی در این باره به جا نمی گذارد. لیکن او هرگز تمایلی به ملا شدن نداشته و در بسیاری از اشعارش ملاها و آخوندهای زمانه خود را مورد انتقاد و نکوهش قرار داده است.

مختومقلی شخصیتی چند وجهی دارد. به همین خاطر نیز هرکسی فکر می کند که مختومقلی بیانگر اندیشه و احساس او است. و مختومقلی را منعکس کننده خواسته ها و آرمان هابش می یابد. مختومقلی را می توان در قلمرو شعر وادب با حافظ مقایسه کرد، و یا در باب اندرز و اخلاق با سعدی، اما قلمرو مختومقلی به خاطر شرکت و حضور سازنده و خلاق در حیطه عمل از آنها متمایز می گردد. می توان مختومقلی و فردوسی را به اعتبار اینکه هردو زبان مادری شان را از نو احیا کردند مقایسه نمود. اگر فردوسی عجم زنده کرده باشد، مختومقلی نیز خالق زبان جدید ترکمنی شد. اما قلمرو فردوسی در حصار کلام و فکر باقی می ماند اما مختومقلی دنیای اندیشه را به سرزمین عمل پیوند می زند و شمشیر از نیام بر می کشد و در مقابل شاهان متجاوز زمان خود تا پای جان ایستادگی می کند.

از آلکساندر خودزکو- بورتکُن شاعر و خاور شناس تا پوشکین، از برتلس تا بارتولد و بسیاری دیگر از فرزانگان و اهل اندیشه و قلم غربی نیز در تحسین مختومقلی سخنان و نظرات تمجید آمیز و روشنی بیان کرده اند.
بسیاری از ترکمن ها نیز در تعریف و تمجید از مختومقلی اظهار نموده اند که اشعار وی به شکل ضرب المثل در زبان مردم جاری شده است. این نکته نیز جای تعمق دارد. آیا اشعار مختومقلی است که در زبان خلایق نفوذ کرده و ورد زبان خاص و عام شده است و یا این که اشعار شاعر خلاقیت و شناخت عمیق او را از فرهنگ ملت خود نشان می دهد. به عبارت دیگر این توانایی مختومقلی بوده است که تمام ضرب المثل ها، سنت ها، آداب و فرهنگ گذشته و حال مردم خویش را آموخته، هضم کرده و به برکت آن به آفرینش های ادبی و هنری خود نائل گشته است. یعنی از جامعه گرفته و در سطحی بالاتر به جامعه باز پس داده است. این امکان مقبول تر به نظر می رسد.

با همه این تفاسیر از مختومقلی نه چیزی کم می شود و نه این که بر او چیزی افزوده می گردد. راز استمرار این شخصیت چند وجهی ترکمن را می توان بدین گونه توضیح داد که او از عمق جامعه ترکمن برخاسته و با تسلط به دانش و علم زمانه خود به تدوین و مکتوب ساختن اندیشه ها و احساسات خویش همت گماشته و برای تغییر دادن واقعیت های ناعادلانه زمانه خویش با تمام جان به پیکار برخاسته است. از این رو او را نمیتوان صرفا یک شاعر ملی، یا معلم اخلاق و یا عارف و یشوای دینی و یا پیکارگر اجتماعی و چیزی چنان نامید. مختومقلی قهرمان ملی ملت ترکمن است و این راز جاودانگی اوست