27 اکتبر، سالگرد استقلال جمهوری ترکمنستان

ر.اجانلی

 

روز 27 اکتبر روز ملی و روز اعلام کشور مستقل ترکمنستان است. تأسیس کشور مستقل ترکمنستان، در میان ترکمن های این کشور و نیز در بین ترکمن های سراسر دنیا موج بی پایانی ازشور و شادی آفرید و غرور ملی آنان را برانگیخت. تحقق این امر تاریخی برای ترکمن ها آرزوی گمشده و دیرینه ای بود. ترکمن ها یکی از ملل قدیمی آسیای میانه هستند و از دیر باز «علاقه بی پایان آن ها به آزادگی و استقلال» از سوی دیگران مورد ستایش قرارگرفته است. و این عشق و علاقه نه تنها در حرف که در رفتار و کردار اجتماعی آنان به طور بارزی مشهود بود. «بنا به گفته کونولی، در میان هیچ ملتی "فخر به اصالت" قوی تر از ترکمن هانیست: آن ها در بین خودشان شعار انقلابی فرانسه یعنی "آزادی، برابری " را رعایت می کردند.» اما این همه ضامن استقلال و آزادی یک ملت نیست، چرا که «ثروت های سرزمین ترکمنستان از قدیم الایام استیلاگران را به خود جلب می کردند. ارتش های پادشاهان ایران باستان، اسکندر مقدونی، خلفای عرب، چنگیز خان، تیمورلنگ از اینجا گذشتند. ترکمنستان طی صدها سال آماج مبارزات خونین میان شاهان، امراء و خان های منطقه بود. به هنگام جنگ های بیشمار، اهالی غیر نظامی بی رحمانه محو و نابود می شدند، شهر ها و دهات ویران و مزارع از حیز انتفاع خارج می گردیدند.» ( اسکندر دلدم، اسلام در شوروی، مرکز فرهنگی هنری اقبال لاهوری، 1367، ص 42 )

سلطه روسیه بر ترکمنستان و تجزیه سرزمین ترکمن

« در باره تسخیر این منطقه وسیع توسط روس ها ی تزاری بنا به نوشته دائره المعارف روسیه تزاری یا «فرهنگ آنسیکلو پدیک» چنین می خوانیم که حمله مسلحانه روس ها در 1839 آغاز می گردد. از 1840 به مدت 20 سال لشکر کشی های متوالی صورت می گیرد که در سال 1863 نتایج شوم آن علیه مردم منطقه بدست می آید. در 1865 سرزمین های تسخیر شده به نام ایالت ترکستان نامیده می شود و سپس اراضی سیر دریا نیز به متصل می گردد.» (ترکمن های ایران ـ محمد رضا بیگدلی)
اسدالله معطوفی روند تسلط روسیه بر ترکمن ها را چنین توضیح می دهد: «اولین تماس های روس ها با ترکمن ها در اوایل قرن 18 میلادی اتفاق افتاد. در سال های 1714 و 1716 م. شاهزاده بکوویچ چرکاسکی از طرف پتر کبیر به سوی نواحی بحر خزر حرکت کرده و در دماغه تیوپ قاراخان وارد خشکی شده و قدم به میان طوایف ترکمن نمود. وی در ژوئن 1717 میلادی قشونی را در صحرا به حرکت در آورد ولی سپاهیانش قتل و عام شدند و سر خود او را هم بریدند. بدین ترتیب مأموریت چرکاسکی ناکام ماند.
در اوایل قرن 19 م. (1803) یرمولوف از طرف دولت روسیه دو مأموریت بزرگ را به عهده گرفت:
الف ـ مراوده وارتباط با ترکمن ها، ب ـ تفاهم با خان خیوه (منطقه خوارزم) مبنی بر این که کاروان های تجاری از منطقه منقشلاق به حاجی ترخان نروند، بلکه این مسیر را از راه خیوه طی نمایند. دو تن دیگر نیز به نام های موراویف و پنامایف از ژوئن 1819 تمام قسمت پایین ساحل شرقی دریای خزر را مورد تفحص قرار دادند تا بهترین نقاط را برای ایجاد پایگاه های نظامی مشخص نمایند. آن ها دو مکان در نزدیکی گومیش تپه و دیگری در حاشیه خلیج بالخان را بهترین نقطه برای این امر تشخیص دادند. از همین ایام بود که روس ها با نظر به دریای خزر نیم نگاهی هم بر آشوراده انداختند. در سال 1832 میلادی روس ها کاره لین را به تفحص در حاشیه شرقی دریای خزر فرستادند تا مناطق مناسب برای احداث دژهای نظامی را بار دیگر مشخص نماید. وی منطقه قزل داش در خلیج کایداک در شمال شرقی شبه جزیره منقشلاق را مناسب تشخیص داد و دژی را درآنجا احداث کرد و آن را الکساندر ووسک نامید.
به طورکلی سال های 1850 تا 1880 یکی از حساس ترین دوره های تاریخ ترکمن ها محسوب می شود. روسیه تزاری در یورش های خود خیوه را در سال 1873، خوقند (فرغانه) را در سال 1876 و گوگ تپه را در سال 1881 در تصرف خود در آورد.
شاهزاده کنستانتین نیکلایویچ برای کنترل و به نظام در آوردن ترکمن ها و سایر ایلات و قبایل در محدوده ترکستان قانونی را به مجلس اعظم برد که بر طبق آن مقرر گردید تمام طوایف ترکمن مطیع شده از میان خود هرکدام یک خان را انتخاب کنند و در هر اوبه هم یک مجلس شوراتشکیل دهند.
در میان تکه ها و ترکمن های ناحیه آخال و مرو در این شرایط بحرانی بر سر مبارزه و مقاومت با روسها اختلاف نظر وجود داشت. کوشید خان خواهان نبرد و مقاومت بود ولی آندسته از سرداران و رؤسای قبایل ترکمن ها که اوبه ها و روستاهای مردمشان سر راه و یا در تیر رس حمله روس ها بود از حمله عوض مراد، دقمه سردار، صوفی خان و نوربردی خان کمی معتدل ترو گروهی هم به طور کامل خواستار روش های کاملا مسالمت جویانه و تفاهم ازطریق مذاکره بودند.»
به طور کلی در اواخر قرن 19 میلادی سرزمین های ترکمن نشین تحت نفوذ روس ها در آمد. ترکمن های روس ازاین تاریخ در پیوند با روس ها به تدریح روابط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شان برهم خورد.» به دنبال این وقایع در سال 1881 قراردادی میان دول روسیه تزاری و ایران منعقد می گردد که معروف به قرارداد "آخال" است. طبق این قرار داد ننگین سرزمین ترکمن و ملت ترکمن به تجزیه کشیده می شود.

چمهوری سوسیالیستی ترکمنستان

بعد از انقلاب 1905 میلادی بحران های اقتصادی و اجتماعی سراسر روسیه از جمله بخشی از سرزمین های ترکمن نشین را فرا گرفت که تا سالهای 1916 با شدت و ضعف ادامه یافت.
شورشی که درترکمنستان در ماه اکتبر درگرفت مدت زیادی به طول انجامید و سر انجام با پیروزی انقلاب اکتبر 1917 حاکمیت شوراها اعمال گردید. در کنگره سوم سراسری شوراهای روسیه در ژانویه 1918 اعلام گردید که جمهوری روسیه شوروی بر اساس اتحاد ملت ها به مثابه یک فدراسیون استقرار می یابد. پس از این کنگره نخستین واحد خود مختار در درون این فدراسیون، جمهوری شوروی ترکسنان شکل گرفت که ترکمن ها و قلمرو آن ها بخشی از آن محسوب می شدند. و سرانجام در تاریخ 27 اکتبر 1925 "جمهوری سوسیالیستی ترکمنستان شوروی" به رهبری قایقی سیزآتابایف به وجود آمد.


جمهوری مستقل ترکمنستان

در اوايل دهة 90 میلادی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی فروریخت و جمهوری های متشکله آن یکی پس از دیگری کشور مستقل خود را ایجاد کردند. جمهوری سوسیالیستی ترکمنستان نیز در روند این تحولات قرار گرفت. در یک همه پرسي که در 26 اكتبر سال 1991 برگزار گرديد در نتيجه آن 94،1 درصد مردم ترکمنستان به استقلال تركمنستان رأی دادند و بدین طریق استقلال ترکمنستان رسما مشروعیت یافت. 27 اكتبر 1991 نيز بعنوان روز استقلال در صفحات تاريخ ثبت گرديد. و قرار شد که حكومت دموكراتيك مستقل بر اساس قانون اساسي تشكيل گردد.
اعلام استقلال و تشکیل دولت مستقل به معنای پایان کار نبود. بر عکس، کار تازه آغاز یافته بود و رهبران و فرهیختگان ترکمن در بوته آزمونی تاریخی و سترگ قرار گرفتند. آزمونی که می بایست استقلال در زمينه های سياسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ترکمنستان را تحکیم بخشد.
بسیاری از کادرهای رهبری کننده دولت مستقل ترکمنستان دست پرورده های سیستم شوروی بودند از این نظر انجام آزمون ها و ایجاد تغییرات در ساختار عقب مانده نمی توانست به سرعت انجام یابند. حکومت مستقل ترکمن تحقق یافت، ولی وعده تشکیل حکومت دموکراتیک به طاق نسیان گذاشته شد. جمهوری ترکمنستان از همان آغاز سیاست بی طرفی در عرصه بین المللی را در پیش گرفت. حکومت جدید می بایست تحولات اقتصادی عمیقی را در کشور دامن میزد. زمینه های مادی انجام چنین مهمی به برکت وجود منابع غنی و سرشار طبیعی کاملا میسر بود. حمهوری تركمنستان در سالهای قبل از فروپاشي اتحاد شوروي يك تريليون و 395 ميليارد متر مكعب گاز، 200 ميليون تن نفت، 7،5 ميليون تن پنبه، به ميزان زيادی گوگرد، برم، يُد، توليدات شيميايي را تامين مي‌كرد. اين مقدار بطور متوسط 180 ميليارد دلار برآورد مي‌شود. اما برگشت اين مبلغ به تركمنستان 3 الي 5 ميليارد دلار بوده است. با تشکیل جمهوری مستقل ترکمنستان این فرصت کاملا فراهم گردید که این ثروت برای کشور ترکمنستان و ملت ترکمن صرف شده و به اقتصاد کشور سرو سامان داده شود.
طی17 سال گذشته ترکمنستان در عرصه های مختلف به پيشرفت های معینی دست يافته است. همانطور که اشاره شد وجود منابع عظيم نفت و گاز، اين کشور را در عرصه جهانی مطرح نموده. ترکمنستان طی 17 سال گذشته با نفت و گاز خود به بازارهای جهانی راه يافته و حجم مبادلات و تجارت اين کشور با کشورهای خارجی سال به سال افزايش می يابد. با این وجود توسعه ترکمنستان با دشواری های جدی در عرصه های گوناگون روبرو است. از یک سو سیستمی بسته و توتالیتر بر جامعه حاکم است از سوی دیگر هنوز هم سایه کرملین و شرکت روسی گاز پروم بر گاز و نفت ترکمنستان سنگینی می کند و مانع استفاده مستقلانه از این منابع میگردد.

ساختار سیاسی

اعلام استقلال ترکمنستان با تولد دیکتاتوری به نام "ساپارمراد نیازوف" همراه بود. نیازوف به عنوان نخستین رئیس جمهور ترکمنستان بتدریج کلیه ارکان های قدرت را در شخص خود متمرکز ساخت، سپس خود را "ترکمن باشی" و رئیس جمهور مادام العمر ترکمنستان نامید. در این دوران کیش شخصیت به طرز بی سابقه ای بر همه ابعاد قدرت سیاسی ترکمنستان حاکم گشت. تبعات و نتایج آن درداخل کشور با گسترش نقض حقوق بشر، خفقان سیاسی، سرکوب مخالفان و دگر اندیشان ازیکسو، رواج خرافه پرستی، خشک اندیشی و فرهنگ ستیزی از سوی دیگر همراه بود نتای این همه در بعد بین المللی انزوای ترکمنستان را به همراه داشت.

دوران پس از مرگ دیکتاتور

پس از مرگ "ترکمن باشی"، قربان قلی بردی محمدف، به عنوان رييس جمهوری تازه ترکمنستان برگزیده شد. وی اصلاحات و تغییرات آرام و گسترده ای را آغاز کرد. این اصلاحات در دو بخش داخلی و خارجی صورت گرفت. در بخش داخلی لغو بسیاری از تصامیم دوره نیازوف از جمله در عرصه های فرهنگی و اجتماعی می توان اشاره کرد. این تغییرات در واقع به نوعی متوجه بازسازی فرهنگی و بازگشت به دوران قبل از نیازوف است. در این رابطه می توان به لغو نام ماه ها، آزاد کردن موسیقی و آوازهای باغشی ها، لغو محدودیت های بازنشستگی و ...نام برد. در دستور قرار گرفتن این اصلاحات اگر با دمکراتیزه کردن ساختار های سیاسی و اقتصادی همراه نباشد توسعه ترکمنستان همچنان در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند.
در بخش خارجی اين تغييرات برای رهايی از انزوا و وارد کردن ترکمنستان به عرصه اقتصاد جهانی و سياست بين المللی صورت می گيرد. منابع سرشار انرژی گاز ونفتی ترکمنستان برای دول بزرگ جذابیت بسیاری دارد. به ویژه اروپا و آمریکا از یک تازی روسیه دلخوشی ندارند و تلاش دارند قدرت انحصاری روس ها محدود سازند. در اینجا بی مناسبت نمی دانم که نگاهی به روابط ترکمنستان با کشورهایی که روابط فعال با آن دارند بنمایم.


ترکمنستان و ایران

جمهوری اسلامی ایران دومین کشوری بود که استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت. طی 17 سال گذشته مناسبات دو کشور جنبه های مختلف سياسی، اقتصادی و فرهنگی را در بر گرفته است.
وجود مرز طولاني بين دوکشور ايران و ترکمنستان، نياز هر دو کشور را به دیپلماسی حفظ آرامش در مرزها واداشته است. روابط دو کشور جز چانه‌زني بر سر قيمت گاز که در سالهاي اخير درچند مورد به قطع صادرات گاز از سوی ترکمنستان منجر شد، نمي‌توان مورد ديگري را سراغ گرفت که روابط دو کشور به سردی و کدورت گراییده باشد.
روش برخورد دولت ترکمنستان نسبت به ترکمن های ایران کاملا منفعلانه و خنثی بوده است. این دیپلماسی باب دل سران جمهوری اسلامی است.
بيشترين مشاركت عملی بين دو کشور در عرصه نفت و گاز مشاهده می شود. اخیرا بین دوکشور قراردادی عقد گردید که به موجب آن صادرات گاز ترکمنستان به ايران از هشت ميليارد متر مکعب کنوني به دست کم 14 ميليارد متر مکعب در سال افزایش می یابد. ايران در حال حاضر روزانه 40 هزار بشکه از نفت خام ترکمنستان را از بنادر شمالی تحويل می گيرد و پس از پالايش آن و کسر هزينه های پالايش، فرآورده های نفتی را دوباره صادر می کند.
در ظرف این مدت ایران احداث كارخانه فيبر نوری و تصفيه خانه مرو، پروژه توليد بنزين در پالايشگاه تركمن باشی، اجرای 8 سيلوی فلزی در استانهای مختلف تركمنستان و اجرای سد مشترك دوستی بر رودخانه تجن و پروژه های جاده سازی را به مورد اجرا در آورده است.
يكی ديگر از زمينه های همكاری دو كشور انتقال برق است. در اين راستا دكلهای برق در مسير حدود 200 كيلومتری نفت داغ در شمال غرب تركمنستان به علی آباد در استان گلستان نصب شده است.
در خصوص ترانزيت و حمل و نقل نیز دو کشور همکاری های نسبتاً گسترده ای را برنامه ریزی کرده اند.
قراردادهای فرهنگی متعددی مابين ایران و ترکمنستان در عرصه های گوناگون فرهنگی و هنری منعقد شده است. یکی از استراتژی های جمهوری اسلامی صدور اسلام به کشورهای همسایه از جمله ترکمنستان است.

ترکمنستان و ترکیه

ترکیه اولین کشوری بود که استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت، و این موضوع یکی از دلایل گسترش روابط بین دو کشور محسوب می شود. ترکیه مقام اول صادرات کالا به ترکمنستان را دارد. علاوه بر این در طرح های ساختمان سازی و احداث کارخانجات در ترکمنستان حضور محسوسی دارد. شایان ذکر است که حجم مبادلات تجاری بین دوکشوردر فاصله سال های 2007ـ 2000 سه برابر افزایش یافته است. سیر صعودی این روند ادامه می یابد. هم اکنون حدود 479 شرکت ترکیه ای در ترکمنستان فعال هستند. طبق آمارهای رسمی اعلام شده شرکت های ترکیه ای تا کنون قرارداد بیش از 800 طرح در ترکمنستان را منعقد کرده اند که ارزش ان ها بالغ بر بیش از شش میلیارد دلار است. در مهر ماه سالجاری هیأتی از ترکیه به ترکمنستان رفت. در دیدار این این هیأت بلند پایه قربان قلی بردی محمداف رييس جمهور ترکمنستان گفت: تلاش مي کنيم روابط خود را با ترکيه بر اساس ديدگاه يک ملت و 2 دولت هرچه بيشتر توسعه دهيم. رئيس جمهور همکاري با ترکيه را از اولويتهای سياست خارجی کشورش اعلام کرد.


ترکمنستان و روسیه

ترکمنستان برای روسیه همواره از دوجنبه سياسي و اقتصادي اهمیت داشته است. از جنبه سياسي، روس ها همیشه برای "رسیدن به آب های گرم" از یک طرف و گسترش نفوذ خود در آسياي مركزي از طرف دیگر داشتن ترکمنستان را در کنار خود به هر شکل ممکن مورد توجه قرار داده اند.
مضافا جلب تركمنستان در ساختار هاي منطقه اي، نزديك شدن به مرزهاي ايران و افغانستان و تأثيرگذاري بررفتار بازيگران عرصه سياست و تصميم گيري تركمنستان در كنار جلب نظر عشق آباد در معادلات مطلوب روسيه در خزر، نیز بخشي از اهداف سياسي روسيه در دوران تركمنستان مستقل است.
از جنبه اقتصادي روسيه در پی آن است روند انتقال انرژي گاز تركمنستان به روسيه تضمين شده و تقويت یابد، چرا که شركت گازپروم روسيه به عنوان تأمین کننده انرژی گاز اروپا در صدد است نقش تعیین کننده خود را در عرضه انرژي گاز در عرصه جهانی تثبیت نماید. لذا برای روس ها امنيت صادرات انرژي گاز از تركمنستان به روسيه در معادلات قدرت در داخل روسيه و نيز معادلات منطقه اي و جهاني براي مسكو از اهميت حیاتی دارد.

منابع:

ـ ترکمن ها در عصر امپریالیسم؛ محمت یارای ترجمه ق.رجایی
ـ سیاحت درویشی دروغین؛ آرمینیوس وامبری ترجمه ف. خواجه نوریان
ـ تاریخ 4 شهر ترکمن نشین، اسداله معطوفی
ـ اسلام در شوروی، اسکندر دلدم
ـ ترکمن های ایران؛ محمد رضا بیگدلی
ـ وب سایت های ترکمنستان
ـ وب سایت های ایرانی